Skuteczność psychoterapii w świetle badań naukowych

Jako psychoterapeuci znajdujemy dowody na skuteczność naszych oddziaływań głównie w kontekście klinicznym, monitorując i obserwując zmiany w funkcjonowaniu naszych pacjentów/klientów.  Potrzebne są jednak dowody naukowe, by móc uznać ten rodzaj oddziaływania za pomocny i uzasadniony dla większej populacji. Z tego powodu wielu badaczy próbuje sprawdzić skuteczność psychoterapii, porównując ją efektów oddziaływań farmakologicznych lub braku oddziaływań. Badania skuteczności psychoterapii (a zwłaszcza niektórych jej nurtów, np. psychodynamicznej psychoterapii długoterminowej, terapii psychoanalitycznej) są utrudnione ze względu na szeroki wachlarz jej skutków, nie ograniczających się tylko do poprawy objawowej. Możliwymi i oczekiwanymi efektami wielu form psychoterapii jest, oprócz  wspomnianej poprawy, rozwój wewnętrznych zdolności i zasobów pacjenta/klienta, pozwalających na bardziej satysfakcjonujące życie, wgląd w swoje wewnętrzne mechanizmy oraz poprawa funkcjonowania relacyjnego.

Początkowo występujący spór, głównie między przedstawicielami nurtów psychodynamicznych i poznawczo-behawioralnych, dotyczący skuteczności terapii prowadzonych w tych paradygmatach, wynikał z dostępności większej liczby wyników badań dotyczących nurtów CBT, co pozwalało na przedstawienie większej liczby dowodów potwierdzających jej skuteczność.  Długo nie można było przedstawić takich dowodów w odniesieniu do  psychoterapii psychodynamicznych, co wynikało z jednej strony z trudów w operacjonalizacji procesów zachodzących w trakcie takiej formy terapii ale też z niechęci praktyków do ingerowania w proces terapeutyczny za pomocą testów i innych narzędzi badawczych. Dziś taki spór wydaje się dużo słabszy, zwłaszcza w świecie klinicystów. Zanika on również na polu naukowym ze względu na większą liczbę badań dotyczących psychoterapii psychodynamicznej.

Metaanalizy badań na temat skuteczności psychoterapii

Mamy obecnie dostęp do licznych metaanaliz. Znajdujemy takie, które mówią o skuteczności różnych nurtów psychoterapii, jak również takie, w których przeczytamy o umiarkowanym lub żadnym ich skutku. Co więcej, istnieje pewne ryzyko stronniczości badaczy. Jak zaznacza Fonagy (2015) wnioski z badań często wydają się odzwierciedlać orientację teoretyczną autorów, a wyniki poszczególnych badań niejednokrotnie  bywają skorelowane z afiliacją pierwszego autora.

Odwołując się do wyników różnych badań i metaanaliz (skierowujących uwagę na liczne wyniki ) mamy do czynienia z tak zwaną wielkością efektu, czyli ilościową miarą siły zjawiska, która mówi nam o różnicy między grupą kontrolną (nie poddaną żadnym oddziaływaniom) a grupą eksperymentalną (poddaną psychoterapii). W badaniach medycznych i psychologicznych wielkość efektu wynosząca 0,8 oznacza duży efekt, 0,5 — umiarkowany a 0,2 — mały.

Jedne z pierwszych przeglądów i metaanaliz dotyczących skuteczności psychoterapii w ogóle, pochodzą już z lat 80. i 90. Metaanaliza, której dokonali Smith, Glass i Miller (1980) pokazała wielkość efektu 0,85 u osób korzystających z psychoterapii w porównaniu do osób nie poddanych żadnym oddziaływaniom. Przegląd z roku 1993 (Lipsey, Wilson), który był zestawieniem kilkunastu metaanaliz dotyczył również różnych nurtów psychoterapii i wykazał wielkość efektu 0,75. Już te najwcześniejsze badania potwierdzały więc skuteczność tej formy oddziaływania i leczenia.

Skuteczność psychoterapii poznawczo-behawioralnej (CBT)

Przegląd z 2006 roku (Leichsenring, Hiller, Weissberg i Leibing) dotyczący technik i skuteczności dwóch najpopularniejszych nurtów terapeutycznych — psychoterapii poznawczo-behawioralnej i psychoterapii psychodynamicznej pozwolił zobaczyć zarówno obszary ich skuteczności, jak i obszary wciąż niejasne jak chodzi o skuteczność obu tych metod. Psychoterapia CBT okazała się skuteczna w leczeniu wielu zaburzeń psychicznych, m. in.: zaburzeń depresyjnych (9 badań w tym przeglądzie), lęku napadowego z agorafobią lub bez (11 badań), fobii społecznej (10 badań), fobii specyficznych (5 badań), zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych (10 badań), bulimii (10 badań), zaburzeń stresu pourazowego (9 badań), zaburzeń lękowych (8 badań), chorób somatycznych i bólu przewlekłego (3 badania), niektórych obszarów i cech zaburzeń osobowości typu borderline (5 badań).

Również badania z zastosowaniem neuroobrazowania mózgu (Roffman, Marci, Glick, Dougherty i Rauch, 2005) wykazały zmiany neuronalne u pacjentów w depresji oraz z zaburzeniami lękowymi po zastosowaniu terapii poznawczo behawioralnej.

Potrzebne są oczywiście dalszeanalizy, zwłaszcza analizy skuteczności leczenia zaburzeń osobowości różnego typu.

Skuteczność psychoterapii psychodynamicznych

Psychoterapii psychodynamicznej i psychoanalitycznej długo przypisywane były określenia odnoszące się do braku jakichkolwiek dowodów na ich skuteczność. Dziś mamy dostęp do wielu badań, których wyniki pokazują podobną do psychoterapii CBT skuteczność tych kierunków terapeutycznych . Co więcej, wielkość efektu wzrasta pod wpływem czasu od zakończenia procesu. Co oznacza, że korzyści z tego typu terapii nie tylko utrzymują się, ale uruchamiają/stymulują pewien proces rozwoju wewnętrznego i możliwość poprawy funcjonowania w późniejszym czasie, po zakończeniu terapii. Metaanalizy z lat 2003 (Leichsenring i Leining), 2004 (Leichhsenring, Rabung i Leibing) i 2006 (Abass Hanock, Henderson i Kisely) wykazują wielkość efektu w granicach 0,97–1,46; po upływie kilku miesięcy od zakończenia procesu (9–13 miesięcy) wielkość efektu wynosi 1,5.

Liczne badania potwierdzają skuteczności psychoterapii psychodynamicznej konkretnych zaburzeń psychicznych. Według wspomnianego już przeglądu z 2006 roku (Leichsenring, Hiller, Weissberg i Leibing) do zaburzeń tych należą: zaburzenia depresyjne, fobia społeczna, lęk uogólniony, lęk napadowy, zespół stresu pourazowego, zaburzenia osobowości, zaburzenia odżywiania i  zaburzenia występujące pod postacią somatyczną.

Według przeprowadzanych do tej pory metaanaliz psychoterapia psychodynamiczna jest metodą, która przynosi znaczące i stabilne efekty terapeutyczne (Leichsenring, Rabung i Leibing, 2004). Pomimo wyników pokazujących, że uczestnictwo w terapii przynosi poprawę w porównaniu do osób (cierpiących na zaburzenia czy choroby psychiczne) pozostających bez terapii, musimy wciąż mieć na uwadze, że efektywność tego typu terapii zależy od bardzo wielu czynników (m.in. motywacji i zaangażowania pacjenta, specyfiki danej relacji terapeutycznej). Ponadto nie stwierdzono różnic w skuteczności między psychoterapią psychodynamiczną a innymi formami psychoterapii (Leichsenring i in., 2004). Są więc wyniki metaanaliz świadczące o tym, że psychoterapia psychodynamiczna i terapia poznawczo-behawioralna okazują się równie skuteczne w leczeniu.

Podobne wnioski dotyczące skuteczności psychoterapii psychodynamicznej jako bliskiej skuteczności innych form psychoterapii (CBT) możemy znaleźć w metaanalizie z 2014 roku (Levy, Ehrenthal, Yeomans i Caligor).  Znajdujemy w niej stwierdzenie, że istnieją empiryczne dowody na przydatność terapii psychodynamicznej w leczeniu depresji, zaburzeń lękowych, zaburzeń odżywiania, zaburzeń osobowości, nadużywania substancji i objawów somatycznych.

Rezultaty badań są niejednoznaczne; mamy dostęp również do wyników mówiących o niskiej lub umiarkowanej skuteczności zarówno terapii z grupy CBT, jak i psychodynamicznej. Według metaanalizy z 2017 roku (Chiang) terapia CBT w połączeniu z farmakoterapią może obniżyć wskaźnik nawrotów i złagodzić objawy depresji i nasilenie manii w chorobie afektywnej dwubiegunowej oraz poprawić funkcjonowanie psychospołeczne, pomóc w poprawie umiejętności radzenia sobie z wydarzeniami życiowymi, jednak wpływ ten jest umiarkowany i niejednoznaczny.

Podobnie z metaanalizy Cristea (2017) możemy wywnioskować, że psychoterapie takie jak behawioroterapia dialektyczna i metody psychodynamiczne są skuteczne w przypadku objawów występujących u osób z zaburzeniem osobowości typu borderline, jednak według tej metaanalizy efekty są niewielkie.

Skuteczność terapii rodzin

Kolejnym nurtem szeroko nauczanym i praktykowanym przez terapeutów w Polsce jest terapia rodzinna. Zazwyczaj trudność, z którą zgłaszają się rodziny, dotyczy w ich rozumieniu  dziecka lub nastolatka, ich  zachowania, emocjonalności, funkcjonowania społecznego lub konkretnych zaburzeń np. zaburzeń odżywiania. Rodziny zgłaszają się również z problemami w  relacjach rodzinnych. Badania pokazują, że korzystanie z terapii rodzinnej  pozwala na poprawę zarówno jak chodzi o funkcjonowanie dziecka, jak i całej rodziny. Jedno z badań dotyczyło strategiczno-strukturalnej terapii rodzin prowadzonej przez dwóch terapeutów (Jimenez i in., 2019). Były to rodziny z dzieckiem, u których stwierdzano : zaburzenia zachowania, lęki, zaburzenia nastroju lub zaburzenia odżywiania. Praca z rodziną trwała 10 miesięcy (jedno spotkanie miesięcznie). Po nawiązaniu przymierza terapeutycznego z rodziną praca koncentrowała się między innymi na ustaleniu granic między podsystemami, wzmocnieniu podsystemu rodzicielskiego i zachęceniu do podejmowania wspólnych decyzji oraz zmian w obszarze relacji w ramach systemu rodzinnego. U nastolatków po ukończeniu terapii zmniejszyły się oznaki wycofania, depresji, dolegliwości somatycznych, lęku czy łamania zasad i agresywnych zachowań. Rodzice zgłaszali większą spójność rodziny, wyższą satysfakcję i własną skuteczność jako rodzica oraz możliwość stosowania innych niż do tej pory? praktyk rodzicielskich. Częściej rezygnowali z oddziaływań polegających na wrogości i przymusie fizycznym, a korzystali z tych charakteryzujących się rozumowaniem, ciepłem i wsparciem.

Terapia rodzinna jest też skuteczną formą w leczeniu zaburzeń odżywiania, co jest poparte wieloma badaniami (Couturier i in. 2012; Le Grange i in. 2017; Lock, 2015). Skuteczność terapii rodzinnej w przypadku różnych trudności, z którymi zgłasza się rodzina potwierdzone jest w wielu badaniach, które przedstawia metaanaliza z 2020 roku (Carr, 2020). Znajdziemy w niej dowody na skuteczność tej formy oddziaływania w takich trudnościach jak: problemy z przywiązaniem w dzieciństwie, zaburzenia zachowania, zaburzenia odżywiania, trudności w relacji małżeńskiej, problemy psychoseksualne pary, zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe oraz trudności z przystosowaniem się do choroby lub niepełnosprawności.

Skuteczność psychoanalizy jungowskiej

Badania dotyczące analizy jungowskiej również wskazują na jej skuteczność. Dotyczy ona poprawy zarówno na poziomie objawów, trudności interpersonalnych ale również zmian struktury osobowości i funkcjonowania w życiu codziennym (Roesler, 2013). Poprawa ta utrzymuje się po zakończeniu terapii. Badania dotyczyły pacjentów z zaburzeniami osobowości i z zaburzeniami depresyjnymi (Rudolf, 2004). Inne badania dotyczące pacjentów z zaburzeniami afektywnymi, nerwicowymi, psychosomatycznymi i zaburzeniami osobowości pokazały poprawę (utrzymującą się kilka lat po terapii) samopoczucia, , relacji partnerskich, funkcjonowania zawodowego i funkcjonowania społecznego oraz większe zadowolenie z życia (Keller, 1999; Keller, 2002).

Skuteczność podejścia Ericksonowskiego, hipnoterapii

Kolejnym, coraz bardziej popularnym nurtem psychoterapii, jest terapia bazująca na podejściu Miltona Ericksona, opierająca się między innymi na „spożytkowaniu”  (wykorzystaniu jako korzystnego, przydatnego zjawiska) hipnozy w terapii. Terapeuci stosujący to podejście zalecają posługiwanie się terminem hipnoza kliniczna lub hipnoza medyczna podkreślając, że jest to metoda używana przez osoby specjalnie do tego przeszkolone, działające zgodnie z określonymi zasadami i stosujące ją w celach leczniczych (Yapko, 2019). Badania dotyczące hipnozy ogniskują się wokół dwóch tematów —  charakterystyki samego procesu terapii z użyciem hipnozy oraz jego skuteczności.

Proces hipnoterapii zawiera takie elementy jak: zogniskowana uwaga, skupienie na wewnętrznych procesach, relaks, rozwinięcie automatycznej, nieświadomej reakcji na sugestie hipnotyczne, powrót do „zwykłego” stanu świadomości z poczuciem, że coś ważnego się wydarzyło w związku z celami terapeutycznymi (Yapko, 2019). Włączenie hipnozy w proces psychoterapii zwiększa jej efektywność (Cowen, 2016; Moore i Tasso, 2008).

Wyniki prac badawczych podkreślają skuteczność tej formy psychoterapii, zwłaszcza w odniesieniu do zaburzeń o charakterze psychosomatycznym np.: zespołu jelita drażliwego (Carolusson, 2014; Hauser i in. 2016; Palsson, 2017), zespołu stresu pourazowego (Christensen, 2017), dermatozy (Delaitre, Denis i Maillard, 2020), zaburzeń snu (Cordi, Rossier i Rasch, 2020), bóli głowy i migreny (De Benedittis, 2017; Hammond, 2007). Przeprowadzone metaanalizy wskazują na pozytywny wpływ stosowania hipnozy w pracy z pacjentami przygotowującymi się do operacji i przechodzącymi ją, zarówno dorosłymi (Hammond, 2008), jak i dziećmi (Arnon, Hanan i Mogilner, 2018). Hauser i inni przeanalizowali 391 artykułów, z których wybrali 5 metaanaliz potwierdzających, że stosowanie hipnozy wpływa na obniżenie bólu i stresu podczas stosowania procedur medycznych (Hauser i in.. 2016), redukuje doznania bólowe i ból przewlekły (Richardson i in., 2006, Thompson i in., 2019).

Skuteczność hipnozy klinicznej potwierdzono również w psychoterapii depresji (Mc Cann i Landes, 2010; Yapko, 2010), zespołu stresu pourazowego (Christiensen, 2017) oraz w pracy z lękiem (Golden, 2012; Peter, 2017). Inna grupa doniesień koncentruje się na systemowych aspektach podejścia ericksonowskiego, co tu oznacza strategiczną terapię rodzin. W tym aspekcie dominują doniesienia o jej skuteczności w terapii depresji w systemowym kontekście (Yapko, 1999; Loriedo i Torti, 2010).

Badania (Munoz, Beardslee i Leykin, 2012) wskazują, że hipnoterapia jest nie tylko czynnikiem leczącym, ale stosowanie jej ma także wartość profilaktyczną.

Konkluzje

Przytoczone powyżej wyniki dotyczące kilku nurtów psychoterapii, skłaniają do refleksji, uspokajają nas i redukują  pojawiające się w trakcie pracy psychoterapeutycznej wątpliwości, zarówno jeżeli stosujemy metodę z grupy CBT czy z grupy psychoanalitycznej lub systemowej. Z drugiej strony, w świetle również dostępnych metaanaliz poddających w wątpliwość znaczną skuteczność tych metod, możemy skonfrontować się  z pewnymi ograniczeniami naszej metody, oraz dopuścić myśl, że niektórym osobom pomimo chęci obu stron, nie będziemy w stanie pomóc. Przytoczone informacje mogą zarówno upewnić nas w stosowaniu wybranej przez nas metody psychoterapii, a z drugiej strony dodać trochę uważności i uznania dla osób pracujących w innym paradygmacie niż my.

Autorzy: Milena Kansy, Katarzyna Zaborska 

Literatura – psychoterapia psychodynamiczna:

• Shedler J. Where is the evidence for „evidence-based” therapy? J. Psycholog. Therap. Prim. Care 2015;( 4):47–59. Psychiatr Clin North Am. 2018; 41(2): 319–329. DOI: 10.1016/j.psc.2018.02.001.
• Leichsenring F, Rabung S, Leibing E. The efficacy of short-term psychodynamic therapy in specific psychiatric disorders: a meta-analysis. Arch. Gen. Psych. 2004; 61, 1208–1216. DOI: 10.1001/archpsyc.61.12.1208.
• Levy KN, Ehrenthal JC, Yeomans FE I in. The efficacy of psychotherapy: focus on psychodynamic psychotherapy as an example. Psychodyn. Psychiatry 2014; 42(3): 377–421. DOI: 10.1521/pdps.2014.42.3.377.
• Fonagy P. The effectiveness of psychodynamic psychotherapies: an update. World Psychiatry 2015; 14: 137–150. DOI: 10.1002/wps.20235.

Literatura – psychoterapia poznawczo-behawioralna:

• Leichsenring F, Hiller W, Weissberg M i in. Cognitive-behavioral therapy and psychodynamic psychotherapy: techniques, efficacy, and indications. Am. J. Psychother. 2006; 60(3): 233–259.  DOI: 10.1176/appi.psychotherapy.2006.60.3.233.
• Chiang KJ, Tsai JC, Liu D et al. Efficacy of cognitive-behavioral therapy in patients with bipolar disorder: a meta-analysis of randomized controlled trials. PLoS One 2017; 12(5):e0176849.   DOI: 10.1371/journal.pone.0176849.

Terapia rodzin:

• Jimenez L, Hidalgo V, Baena S, Leon A, Lorence B. Effectiveness of structural–strategic family therapy in the treatment of adolescents with mental health problems and their families. Int. J. Environ. Res. Public Health. 2019, 16(7): 1255.  DOI:10.3390/ijerph16071255.
• Couturier J, Kimber M, Szatmari P. Efficacy of family-based treatment for adolescents with eating disorders: a systematic review and meta-analysis. Int. J. Eat Disord. 2013; 46(1): 3–11.  DOI:: 10.1002/eat.22042.
• Le Grange D, Robin A. Family‐based treatment and behavioral family systems therapy for adolescent eating disorders. W: Weisz J, Kazdin A, red. Evidence based psychotherapies for children and adolescents. New York, NY: Guilford; 2017, str. 308–324.
• Lock J. An update on evidence‐based psychosocial treatments for eating disorders in children and adolescents. J. Clin. Child Adolesc. Psychol.; 2015; 44(5): 707– 721. DOI:: 10.1080/15374416.2014.971458.
• Carr A. Evidence for the efficacy and effectiveness of systemic family therapy. W: Wampler KS, Miller RB, Seedall RB, red. The handbook of systemic family therapy. John Wiley & Sons Ltd. 2020; 1. 119–146. https://onlinelibrary.wiley.com/DOI:/abs/10.1002/9781119438519.ch6

Psychoanaliza jungowska

• Roesler Ch. Evidence for the effectiveness of Jungian psychotherapy: A review of empirical studies. Behav. Sci. 2013, (3): 562–575. DOI: 10.3390/bs3040562.
• Rudolf G, Dilg R. Grande T, Jakobsen T, Keller W, Krawietz B, Langer M, Stehle S, Oberbracht C. Effektivität und Effizienz psychoanalytischer Langzeittherapie: Die Praxisstudie analytische Langzeittherapie. W: Gerlach A, Schlösser A-M, Springer A, red. Psychoanalyse des Glaubens. Göttingen: Psychosozial; 2004; str. 515–528.
• Keller W, Dilg R, Westhoff G, Rohner R; Studt HH and the Empirical Psychotherapy Research Group in Analytical Psychology Berlin. The Berlin Jungian Study: on the effectiveness and efficacy of outpatient (Jungian) psychoanalysis and psychotherapy—a catamnestic study (BJS). W: Fonagy P, red. An Open Door Review of Outcome Studies in Psychoanalysis; Report prepared by the Research Committee of the IPA at the request of the President 1999; Fonagy P. International Psychoanalytic Association: London, UK, 1999.
• Keller W, Westhoff G, Dilg R, Rohner R, Studt HH. and the study group on empirical psychotherapy research in analytical psychology. Efficacy and cost effectiveness aspects of outpatient (Jungian) psychoanalysis and psychotherapy—a catamnestic study. W: Longer-Term Psychoanalytic Treatment: Perspectives for Therapists and Researchers; Leuzinger-Bohleber M, Target M. Whurr: London, UK, 2002.

Literatura – terapia ericksonowska

      Arnon Z, Hanan H, Mogilner J. The effect of hypnotic-based animated video on stress and pain reduction in pediatric surgery. Int. Clin. Exp. Hypn. 2018; 66(2): 123–133. DOI: 10.1080/00207144.2018.1421353

• Carolusson S. Dynamic hypnosis, IBS, and the value of individualizing treatment: A clinical perspective. Int. J. Clin. Exp. Hypn. 2014; 62(2): 145–163. DOI: 10.1080/00207144.2014.869127.
• Christensen C. Posttraumatic stress disorder. W: Elkins G, red. Handbook of medical and psychological hypnosis: foundations, applications, and professional issues. New York: Springer; 2017, str. 599–604.
• Cowen L. Literature review into the effectiveness of hypnotherapy. Austr. Couns. Res. J. 2016; 10(1): 1–55.
• Cordi MJ, Rossier L, Rasch B. Hypnosis suggestions given before nighttime sleep extend slow-wave sleep as a compared to a control text in highly hypnotizable subjects. Int. Clin. Exp. Hypn. 2020; 68 (1):105–129. DOI: 10.1080/00207144.2020.1687260.
• De Benedittis G. Headaches-adults. W: Elkins G, red. Handbook of medical and psychological hypnosis: foundations, applications, and professional issues. New York: Springer; 2017, s. 245–258.
• Delaitre L, Denis J, Maillard H. Hypnosis in a treatment of atopic dermatosis. Int. Clin. Exp. Hypn. 2020; 68 (4): 412–418. DOI:: 10.1080/00207144.2020.1788391.
• Golden WL. Cognitive hypnotherapy for anxiety disorders. Am. J. Clin. Hypn. 2012 54(4): 263–274. DOI:: 10.1080/00029157.2011.650333.
• Hammond D. Review of the efficacy of clinical hypnosis with headaches and migraines. Int. J. Clin. Exp. Hypn. 2007; 55(2): 207–219. DOI:: 10.1080/00207140601177921.
• Hammond D. Hypnosis as sole anesthesia for major surgeries: historical & contemporary perspectives. Am. J. Clin. Hypn. 2008; 51(2): 101–121. DOI: 10.1080/00029157.2008.10401653.
• Häuser W, Hagl M, Schmierer A, Hansen E. The efficacy, safety and applications of medical hypnosis. A systematic review of meta-analyses. Dtsch. Arztebl. Int. 2016; 29; 113(17): 289–296. DOI: 10.3238/arztebl.2016.0289.
• Loriedo C, Torti C. Systemic hypnosis with depressed individuals and their families. Int. J. Clin. Exp. Hypn. 2010; 58(2): 222–246. DOI: 10.1080/00207140903523277.
• McCann B, Landes S. Hypnosis in the treatment of depression: Considerations in research design and methods. Int. J. Clin. Exp. Hypn. 2010; 58(2): 147–164. DOI: 10.1080/00207140903523186.
• Moore M, Tasso A. Clinical hypnosis: The empirical evidence. W: Nash M, Barnier A, red. The oxford handbook of hypnosis: theory, research and practice. Oxford, UK: Oxford University Press; 2008, s. 697–725.
• Muñoz R, Beardslee W, Leykin Y. Major depression can be prevented. Am. Psychol. 2012; 67(4): 285–295. DOI:: 10.1037/a0027666.
• Palsson O. Irritable bowel syndrome. W: Elkins G, red. Handbook of medical and psychological hypnosis: foundations, applications, and professional issues. New York: Springer; 2017, s. 283–294.
• Peter B. Anxieties in adults. W: Elkins G, red. handbook of medical and psychological hypnosis: foundations, applications, and professional issues. New York: Springer; 2017, s. 469–476.
• Richardson J, Smith JE, McCall G, Pilkington K. Hypnosis for procedure-related pain and distress in pediatric cancer patients: a systematic review of effectiveness and methodology related to hypnosis interventions. J. Pain Symptom. Manag. 2006; 31(1): 70–84. DOI: 10.1016/j.jpainsymman.2005.06.010.
• Thompson T, Terhuneb D, Orama Ch, Sharangparnia J, Roufa R, Solmic M, Veronesed N, Stubbse B. The effectiveness of hypnosis for pain relief: A systematic review and meta-analysis of 85 controlled experimental trials. Neurosci. Biobehav. Rev. (99): 298–310.  2019  DOI: 10.1016/j.neubiorev.2019.02.013.
• Yapko MD. Hand-me-down Blues. N.Y.: Golden Books; 1999.
• Yapko M. Hypnotically catalyzing experiential learning across treatments for depression: Actions can speak louder than moods. Int. J. Clin. Exp. Hypnosis 2010; 58(2): 186–201. DOI: 10.1080/00207140903523228.
• Yapko M. Trancework. An introduction to the Practice of Clinical Hypnosis. New York: Routledge; 2019.

Literatura – psychoterapia:

• Roffman JL, Marci CD, Glick DM, Dougherty DD, Rauch SL. Neuroimaging and the functional neuroanatomy of psychotherapy. Psychol. Med. 2005; 35(10): 1385–1398. DOI: 10.1017/S0033291705005064